Η ψυχική μας κατάσταση, το νευρικό μας σύστημα και το ανοσολογικό μας σύστημα επικοινωνούν το ένα με το άλλο και το ένα επηρεάζει το άλλο. Έτσι λοιπόν, ύστερα από ένα στρεσογόνο γεγονός μπορεί να παρατηρηθεί έξαρση των ψυχοσωματικών νοσημάτων. Το ψυχικό στρες αποδιοργανώνει το ανοσολογικό σύστημα, το οποίο παράγει φλεγμονώδη πεπτίδια, κυτταροκίνες, όπου σχετίζονται με τον εγκέφαλο.
Ως στρες ορίζεται, «Η κατάσταση απειλής ή θεωρούμενης απειλής της ομοιόστασης η οποία αποκαθίσταται μέσα από ένα σύνθετο πλέγμα συμπεριφορικών και φυσιολογικών ανταποκρίσεων προσαρμογής του οργανισμού» (G.P.Choussos).
Ο υποθάλαμος, η υπόφυση και τα επινεφρίδια συγκροτούν τον άξονα που παίζει καθοριστικό ρόλο στην έκλυση της απάντησης στο stress. Με την απελευθέρωση ορμονών, όπως ACTH και κορτιζόλη, ο προαναφερθείς άξονας προετοιμάζει το σώμα να ανταπεξέλθει στις ανάγκες που μπορεί να προκύψουν.
Ο φυσιολόγος Hans Selye διατύπωσε την θεωρία ότι σωματικοί και οι ψυχολογικοί στρεσσογόνοι παράγοντες εκλύουν την ίδια απάντηση στο stress σε ό,τι αφορά τη φυσιολογία του ανθρώπινου σώματος. διαχώρισε το ‘καλό’ stress που έχει βραχεία διάρκεια και μας βοηθά να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες που παρουσιάζονται στην καθημερινή ζωή και από την άλλη το ‘κακό’ υπερβολικό stress το οποίο μας φθείρει και μας αποδυναμώνει να προσαρμοζόμαστε στις καινούργιες συνθήκες της ζωής.
Το στρες και οι ψυχικές διαταραχές προκαλούν σωματικές αντιδράσεις με σημαντικές παθολογικές επιπτώσεις. Ο όρος ψυχική διαταραχή περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος προβλημάτων που έχουν σχέση με την ψυχική κατάσταση και την συμπεριφορά ενός ατόμου. Οι διάφορες ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται με μια ποικιλία συμπτωμάτων βιολογικών – σωματικών, ψυχολογικών – συναισθηματικών και κοινωνικών και ανάλογα διακρίνονται σε πολλές διαγνωστικές κατηγορίες.
Η συμβολή του Στρες στην Κατάθλιψη
Η κατάθλιψη αποτελεί μάστιγα της εποχής μας. Το 2020 η κατάθλιψη θα είναι η συχνότερη αιτία αδειών ασθενείας και η δεύτερη αιτία ανικανότητας. Επίσης, η κατάθλιψη αποτελεί το συχνότερο αίτιο αυτοκτονίας.
Συμπτώματα:
Συναίσθημα (καταθλιπτική διάθεση, ανηδονία, άγχος)
Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα (διαταραχή ύπνου, όρεξης, ψυχοκινητική επιβράδυνση/διέγερση, ελάττωση της libido, απώλεια ενέργειας)
Κινητοποίηση (απώλεια ενδιαφέροντος, έλλειψη ελπίδας, αυτοκαταστροφική τάση)
Σκέψη – Αντίληψη (αναξιότητα-ενοχή, χαμηλή αυτοεκτίμηση, δυσκολία
στη συγκέντρωση, παραληρητικές ιδέες, ψευδαισθήσεις)
Σωματικά ενοχλήματα (πονοκέφαλος, μυϊκοί σπασμοί, δυσκολία στην αναπνοή)
Η διαφορά μεταξύ του φυσιολογικού καταθλιπτικού συναισθήματος και της κλινικής κατάθλιψης έχει να κάνει με την ένταση και την χρονική διάρκεια του συναισθήματος. Στην κατάθλιψη το καταθλιπτικό συναίσθημα έχει μεγάλη ένταση και μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Επίσης, όσον αφορά την ημερήσια διακύμανση στην κατάθλιψη, το συναίσθημα μπορεί να είναι χειρότερο το πρωί σε σχέση με το βράδυ, ενώ σε υγιείς ανθρώπους, που απλά νιώθουν στεναχωρημένοι, η διάθεση είναι συνήθως καλύτερη όταν ξυπνούν το πρωί.
Υπάρχει αμφίδρομη αλληλεπίδραση κατάθλιψης με στρες. Το στρες ενεργοποιεί τον ΗΡΑ άξονα. Τα στρεσογόνα ερεθίσματα ενεργοποιούν τον υποθάλαμο ο οποίος απελευθερώνει την εκλυτική ορμόνη της κορτικοτροπίνης(CRH) στη πρόσθια υπόφυση και προκαλεί την απελευθέρωση της επινεφριδιοφλοιοτρόπου ορμόνης (ACTH), η οποία δρα στο φλοιό των επινεφριδίων και τον ενεργοποιεί. Tο στρες και οι κυτταροκίνες μέσω της ενεργοποίησης άλλων χημικών παραγόντων (κινασών και πρωτεΐνης MAP) μπορούν να επηρεάσουν την εξέλιξη αποπτωτικών και οξειδωτικών μηχανισμών, με αποτέλεσμα την αλλοίωση της παραγωγής του νευροτροφικού παράγοντα BDNF (νευροτροφικός παράγοντας εγκεφαλικής προέλευσης), την ελάττωση της πλαστικότητας του εγκεφάλου και την κατάθλιψη.
Η Συμβολή του Στρες στη Σχιζοφρένεια
Η σχιζοφρένεια είναι μία ψυχωτική ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από διαταραχές στη σκέψη, τη διάθεση και την συμπεριφορά.
Θετικά συμπτώματα:
Παραληρητικές ιδέες
Ψευδαισθήσεις
Αποδιοργάνωση της συμπεριφοράς
Αρνητικά συμπτώματα:
Άμβλυνση συναισθήματος
Αλογία
Αβουλησία
Ανηδονία
Ψευδαισθήσεις: Ο ασθενής αντιλαμβάνεται πράγματα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν. Για παράδειγμα, μπορεί να ακούει φωνές που να του λένε να κάνει συγκεκριμένα πράγματα, να βλέπει ανθρώπους ή αντικείμενα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν. Το άκουσμα φωνών είναι ο πιο συχνός τύπος ψευδαίσθησης στην σχιζοφρένεια. Οι φωνές αυτές μπορεί να σχολιάζουν τις ενέργειες του ασθενή, να μιλούν μεταξύ τους για τον ασθενή ή να δίνουν εντολές στον ασθενή για το τι να κάνει.
Παραληρητικές Ιδέες: Οι παραληρητικές ιδέες είναι πεποιθήσεις του ασθενή που είναι ψευδείς και δεν υπόκεινται στον έλεγχο της λογικής. Οι παραληρητικές ιδέες είναι συχνές στην σχιζοφρένεια και μπορεί να είναι ιδέες μεγαλείου, ιδέες δίωξης κ.λ.π. Μερικές φορές τα παραληρήματα στη σχιζοφρένεια είναι εξαιρετικά παράξενα. Για παράδειγμα, η πεποίθηση ότι εξωγήινοι ελέγχουν την συμπεριφορά του ασθενή. Οι παραληρητικές ιδέες δίωξης, που είναι συχνές στην σχιζοφρένεια παρανοειδούς τύπου, είναι παράλογες και ψευδείς πεποιθήσεις των ασθενών που πιστεύουν ότι άλλοι θέλουν το κακό τους, ότι τους κλέβουν, ότι προσπαθούν να τους δηλητηριάσουν ή ότι συνωμοτούν εναντίον τους.
Αποδιοργανωμένη Σκέψη: Ο ασθενής μπορεί να μην έχει την δυνατότητα να συγκεντρωθεί για αρκετό χρόνο σε μια σκέψη και μπορεί εύκολα να αποσπάται η προσοχή του. Η έλλειψη φυσιολογικού ειρμού, που αποτελεί διαταραχή στην δομή και οργάνωση της σκέψης, μπορεί να κάνει την επικοινωνία με έναν σχιζοφρενικό ασθενή δύσκολη.
Συναισθηματική Έκφραση: Οι ασθενείς μερικές φορές εμφανίζουν “απρόσφορο συναίσθημα”. Αυτό σημαίνει ότι το συναίσθημα του ασθενή δεν είναι συμβατό με αυτά που λέει ή σκέφτεται. Οι ασθενείς με σχιζοφρένεια. παρουσιάζουν “επίπεδο” ή “αμβλύ” συναίσθημα. Ο όρος υποδηλώνει σοβαρή μείωση της συναισθηματικής εκφραστικότητας. Μερικοί ασθενείς που παρουσιάζουν σχιζοφρενικά συμπτώματα εμφανίζουν επίσης και μεγάλη ευφορία ή κατάθλιψη. Είναι σημαντικό να καθορίζεται γι’αυτούς τους ασθενείς εάν πράγματι πάσχουν από σχιζοφρένεια ή από κάποια άλλη ψυχιατρική διαταραχή όπως μανιοκατάθλιψη ή μείζονα κατάθλιψη.
Στρες και Σχιζοφρένεια
Σύμφωνα με το μοντέλο στρεσσογόνου προδιάθεσης σε ορισμένους ανθρώπους υπάρχει μια εγγενής-κληρονομική προδιάθεση για την εμφάνιση σχιζοφρένειας, η οποία πυροδοτείται από το στρες. Το στρες μπορεί να είναι βιολογικό, ψυχοκοινωνικό, περιβαλλοντικό, γενετικό.
Σύμφωνα με το μοντέλο προδιάθεσης των Walker και Diforio υποστηρίζεται ότι η προδιάθεση για σχιζοφρένεια αποτελεί μια ανωμαλία της νευροδιαβίβασης της ντοπαμίνης (DA). Η προδιάθεση εξαρτάται από νευροενδοκρινικούς οδούς υπό κατάσταση στρες και ειδικά με την απελευθέρωση κορτιζόλης και τη μεσολάβηση HPA άξονα, η οποία επηρεάζει τη νευροδιαβίβαση της DA. Τα αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης υπό στρες είναι δυνατόν να επιδεινώσουν την δυσλειτουργία της νευροδιαβίβασης DA πράγμα το οποίο δηλώνει την ευπάθεια για την εμφάνιση της ασθένειας.
Η συμβολή του στρες στις αγχώδεις διαταραχές
Το DSM-IV αναφέρει 11 τύπους αγχωδών διαταραχών, παρακάτω αναφέρονται τα σημεία και συμπτώματα των αγχωδών διαταραχών.
Ειδικές φοβίες
Αγοραφοβία
Κοινωνική Φοβία
Διαταραχή Πανικού
Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή
Οξεία Διαταραχή Στρες
Μετατραυματική Διαταραχή Στρες
Φυσικά σημεία :
Τρόμος, αίσθημα αστάθειας
Κόπωση
Αντίδραση ξαφνιάσματος
Υπερδραστηριότητα αυτόνομου συστήματος
Εξάψεις, ταχυκαρδία, κρύα χέρια, εφίδρωση
Παραισθησίες
Δυσκολία κατάποσης
Ψυχολογικά συμπτώματα :
Αίσθημα φόβου
Υπερεγρήγορση, αϋπνία, ελαττωμένη libido,
Δυσκολία συγκέντρωσης
Στομαχικές διαταραχές
Στρες και Αγχώδεις διαταραχές
Το άγχος είναι αντίδραση στο στρες, στην «πίεση» υπό την οποία ζει ένα άτομο. Έχει αναφερθεί ότι η έκθεση σε οξύ στρες σε υγιή άτομα ενισχύει την αντίδραση του άγχους. Η πρώιμη έκθεση σε στρες αλλάζει το κύκλωμα φόβου / άγχους μέσω της μεταβολής της ευαισθησίας και την απάντηση των αδρενεργικών και CRH συστημάτων.
Η Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΨΔ), ανήκει στις αγχώδεις διαταραχές, είναι μια κατάσταση που μερικές φορές μπορεί να είναι αρκετά σοβαρή και να επιμένει για χρόνια. Το άτομο που πάσχει από ΙΨΔ παγιδεύεται σε επαναληπτικές σκέψεις -ιδεοληψίες και συμπεριφορές-ψυχαναγκασμοί που προκαλούν μεγάλη δυσφορία.
Αν και τα συμπτώματα της ΙΨΔ τυπικά αρχίζουν κατά την διάρκεια της εφηβείας ή της νεαρής ενήλικης ζωής, η νόσος μπορεί να αρχίζει ακόμη και από την παιδική ηλικία.
Χαρακτηριστικά Συμπτώματα της ΙΨΔ
Α. Ιδεοληψίες (Obsessions)
Οι ιδεοληψίες είναι ανεπιθύμητες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις οι οποίες ‘εισβάλλουν’ επαναληπτικά και επίμονα. Οι σκέψεις αυτές, έχουν δυσάρεστο περιεχόμενο, και πάντα προκαλούν δυσφορία.
Το πιο συχνό θέμα των ιδεοληψιών αφορά πιθανή μόλυνση. Το άτομο μπορεί να φοβάται ότι θα κολλήσει κάποια ασθένεια πχ από τα πόμολα στις πόρτες, ακόμη και από τις απλές κοινωνικές επαφές. Η σκέψη συνήθως είναι του τύπου: ΄΄Το πόμολο είναι βρώμικο, μπορεί να κολλήσω κάτι΄΄. Άλλο συχνό θέμα είναι αυτό που αφορά σκέψεις ‘αμφιβολίας’ π.χ. το άτομο μπορεί να αμφιβάλλει για το αν έκλεισε τον θερμοσίφωνα, το μάτι της κουζίνας ή αν κλείδωσε την πόρτα και γενικά αμφιβολία για πράγματα που θα μπορούσαν δυνητικά να βλάψουν τον εαυτό ή τους άλλους.
Β. Ψυχαναγκασμοί (Compulsions)
Οι περισσότεροι άνθρωποι με ΙΨΔ προσπαθούν να εξουδετερώσουν το άγχος που συνδέεται με τις ιδεοληψίες τους με διάφορες επαναληπτικές και επίμονες πράξεις/συμπεριφορές που ονομάζονται ψυχαναγκασμοί ή καταναγκασμοί. Οι ψυχαναγκασμοί ποτέ δεν προκαλούν από μόνοι τους ευχαρίστηση. Το άτομο όμως νιώθει αναγκασμένο να κάνει την ψυχαναγκαστική πράξη γιατί έτσι θα του φύγει το άγχος που του έχει προκαλέσει η ιδεοληψία.
Στρες και ΙΨΔ
Κάποιες μελέτες έχουν δείξει ότι το 30% των ΙΨΔ στους ενηλίκους έχει αρχίσει στην παιδική ηλικία. Ασθενείς με ΙΨΔ παρουσίασαν έναρξη των συμπτωμάτων μετά από ένα ψυχοπιεστικό γεγονός. Η πορεία συχνά είναι χρόνια, αλλά ποικίλλει καθώς μερικοί ασθενείς παρουσιάζουν εξάρσεις, ενώ μερικοί παρουσιάζουν σταθερή χρόνια πορεία.
Από μελέτες έχει φανεί αυξημένη δραστηριότητα του άξονα ΗΡΑ στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή.
Στρες και Διαταραχή πανικού
Βασικό χαρακτηριστικό της διαταραχής αυτής είναι οι επαναλαμβανόμενες προσβολές πανικού που συνοδεύονται για τουλάχιστον ένα μήνα από τον φόβο μήπως συμβεί κάποια προσβολή πανικού. Aπό έρευνες έχει φανεί αυξημένη δραστηριότητα του άξονα ΗΡΑ στη διαταραχή πανικού.
Συνηθισμένα σωματικά συμπτώματα αποτελούν τα εξής:
1. Δύσπνοια
2. Ταχυκαρδία και αίσθημα παλμών
3. Αίσημα πνιγμονής
4. Αίσθημα αστάθειας και έλλειψης ισορροπίας Ζάλη
5. Αίσθημα βάρους στο στέρνο)
6.Παραισθησίες ( Μούδιασμα ή μυρμηγκιάσματα)
7. Εφίδρωση
8. Ναυτία ή επιγάστρια δυσφορία
9. Έντονος τρόμος
10. Τάση λιποθυμίας
Συνηθισμένα ψυχολογικά συμπτώματα είναι τα εξής:
1. Αδυναμία προσοχής και συγκέντρωσης
2. Φόβος ότι μπορεί να πάθει κάτι σημαντικό η υγεία του (π.χ. έμφραγμα, εγκεφαλικό κ.λ.π.)
3. Φόβος ότι το άτομο θα χάσει τον έλεγχο
4. Φόβος ότι μπορεί να ‘τρελαθεί’
Η διαταραχή αναπτύσσεται σε άτομα που τους έχει συμβεί ένα ακραίο τραυματικό γεγονός και παρακάτω αναφέρονται αναλυτικά τα συμπτώματα.
Συμπτώματα :
- Το άτομο βίωσε πραγματικό ή επαπειλούμενο θάνατο ή τραυματισμό του ιδίου ή άλλων.
- Η αντίδραση περιελάμβανε φόβο, απελπισία ή τρόμο.
- Το άτομο ενεργεί ή αισθάνεται σαν να επαναλαμβάνεται το γεγονός.
- Αναβίωση με αναμνήσεις, όνειρα, σκέψεις, ψευδαισθήσεις.
- Συνεχής αποφυγή των ερεθισμάτων που συνδέονται με το τραύμα και άμβλυνση γενικότερης αντιδραστικότητας.
- Έντονη ψυχική αναστάτωση κατά την έκθεση σε παράγοντες που μοιάζουν με μία παράμετρο του τραυματικού γεγονότος.
- Μπορεί να εμφανιστούν από μερικές εβδομάδες έως χρόνια μετά τη έκθεση στο ψυχοτραυματικό γεγονός.
Ασθενείς με πρόσφατη PTSD παρουσιάζουν αφύσικα χαμηλά επίπεδα κορτιζόλης. Ο άξονας ΥΥΕ έχει ρυθμιστεί να ελκύει μεγάλες αποκρίσεις σε μελλοντικά ερεθίσματα. Επίσης, ο άξονας ΥΥΕ χαρακτηρίζεται από αυξημένη αρνητική ανάδραση. Από ψυχοκοινωνικής άποψης, αντιξοότητες και έλλειψη κοινωνικής στήριξης μετά το τραυματικό γεγονός συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση των συμπτωμάτων PTSD.
Οι επιπτώσεις του στρες στην υγεία μπορούν να εμφανιστούν είτε άμεσα είτε μακροπρόθεσμα. Η επιβάρυνση από το στρες μπορεί να προκαλέσει σοβαρά νοσήματα, τα οποία συνήθως εκδηλώνονται 6-18 μήνες μετά από ένα σημαντικό στρεσογόνο γεγονός. Η σημαντική επίδραση που ασκεί το στρες φαίνεται από την εκδήλωση των ψυχικών διαταραχών που σχετίζονται είτε άμεσα είτε έμμεσα με το στρες, αλλά και με την εμφάνιση ψυχοσωματικών νοσημάτων.
Η ψυχική αντοχή στις ψυχοπιεστικές συνθήκες τού περιβάλλοντος έχει να κάνει με την ανθεκτικότητα του ατόμου. Άτομα με ανθεκτικότητα έχουν την ικανότητα για θετική προσαρμογή στις στρεσσογόνες αλλαγές τού περιβάλλοντος. Τα άτομα με μειωμένη ανθεκτικότητα, το πιο πιθανό είναι να παρουσιάσουν ψυχοπαθολογικά συμπτώματα.
Όλες οι καταστάσεις επηρεάζουν σε μεγάλο ή μικρότερο βαθμό τη ψυχική υγεία του ατόμου. Η σταθερότητα, η ασφάλεια, οι υγιείς ανθρώπινες συναισθηματικές σχέσεις στην οικογένεια, στην εργασία και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο παίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ψυχικής υγείας.
Η υποστηρικτική θεραπεία μπορεί να προσφέρει στον πάσχοντα τη φροντίδα που χρειάζεται έτσι ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά ό,τι τον βαραίνει.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Δαρβίρη, Χ.(2011). Πανεπιστημιακές σημειώσεις μαθήματος «Επιδημιολογία του στρες».Αθήνα:ΕΚΠΑ Τμήμα Ιατρικής ΠΜΣ «Έλεγχος του στρες και προαγωγή της υγείας».
2.Selye H., Lippincott Williams & Wilkins(1974). Stress without Distress. 1st edition
3.Α. Καραστεργίου, Ν.Μπούρας, J.Boardman 2001 Βασικά Θέματα Ψυχικής Υγείας: Εκπαιδευτικό Πακέτο, σημειώσεις για τους εκπαιδευόμενους.. Εκδόσεις Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης,
4.American Psychiatric Association :Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th ed (DSM-IV). Washington, DC: American Psychiatric Association, Copyright 2000.
5.Kolb, L.C.(1987). Neurophysiological Hypothesis explaining post-traumatic stress disorder. American Journal of Psychiatry , 144, 985-95.
6.Shalev, A.Y. (1992). Post-traumatic stress disorder among injured survivors of a terrorist attack. Journal of Nervous and Mental Disease, 180,505-9
7.Harvey, A.G. and Bryant, R.A. (1998). The relationship between acute stress disorder and post-traumatic stress disorder : a prospective evaluation of motor of motor vehicle accident survivors. Journal of consulting and clinical psychology, 66, 507-12.
8.Brewin C.R. Andrews , B., Rose, S., and Kirk, M.(1999) . Acute stress disorder and post-traumatic stress disorder in victims of violence crime. American Journal of Psychiatry , 156, 360-6.
9.Bryant, R.A. and Harvey A.G. (1998). The relationship between acute stress disorder and post-traumatic stress disorder following mild traumatic brain injury. American Journal of Psychiatry, 155, 625-9.
10.Classen, C., Koopman C., Hales, R., and Spiegel, D. (1998). Acute stress disorder as a predictor of post-traumatic stress symptoms. American Journal of Psychiatry, 155, 620-4
11.Murray, J., Ehlers, A., and Mayou R.A. Predictors of acute stress disorder and post-traumatic stress disorder after of motor vehicle accidents. Results from two prospective studies in preparation.
12 Barton, K.A. Blanchard, E.B. and Hickling, E.J. (1996).Antecedents and consequences of acute stress disorder among motor vehicle accident victims. Behaviour Research and Therapy.
13 Harvey A.G. and Bryant, R.A. (1999). Predictors of acute stress following motor vehicle accidents. Journal of Traumatic Stress, 12, 519-26.
14. Yehuda, R., Ciller, E.L., Levengood, R.A., Southwick, S.M., and Siever, L.J. (1995). Hypothalamic – pituitary- adrenal functioning in post-traumatic stress disorder: expanding the concept of the stress response spectrum. In neurobiological and clinical consequences of stress : from normal adaption to post-traumatic stress disorder (ed. M.J. Friedman, D.S. Charney and A.Y. Deutch), pp.351-65
15. Michael G. Gelder, Juan J. Lopez –Ibor, Nancy Andreasen (2008). Oxford Σύγχρονη Ψυχιατρική. Αθήνα. ΙατρικέςΕκδόσεις Πασχαλίδη.
16. Brewin C, Andrews B, Valentine J. Meta-analysis of risk factors for posttraumatic stress disorder in trauma exposed adults. J of Consulting and Clinical Psychology. 2000;68:748–766
17.Davidson, J.R.T.(1997). Biological therapies for post-traumatic stress disorder : an overview . Journal of Clinical Psychiatry, 58, 29-32.
18.Resick, P.A. and Schnicke, M.K.(1993). Cognitive processing therapy for rape victims. Sage, Newbury Park, CA.
19. Beck, A.T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. International Universities Press, New York.
20. http://anxietydisorders.gr
21. Mάνος , Ν. (1997). Βασικά Στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. University Studio Press, Θεσσαλονίκη.
22. Chrousos, G. P. Nat. Rev. Endocrinol. 5, 374–381 (2009); published online 2 June 2009; doi:10.1038/nrendo.2009.106
23. Hammen, C. (1991). Generation of stress in the course of unipolar depression. Journal of Abnormal Psychology,.
24. Krishnan, V., Nestler, E.J. The molecular neurobiology of depression. Nature 2008, 455, 894–902.
25. Anisman H.. Cascading effects of stressors and inflammatory immune system activation: implications for major depressive disorder. J Psychiatry Neurosci 2009;34(1):4-20.
26. Duman RS, Monteggia LM. A neurotrophic model for stressrelated mood disorders. Biol Psychiatry 2006;59:1 116–1127.
27. Kaplan & Sadock’s (2007). Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχιατρικής. Ιτρικές Εκδόσεις Λίτσας. Αθήνα.
28. Walker EF. Schizophrenia: a neural diathesis-stress model. Psychol Rev. 1997;104:667–685
29. Tienari P, et al. The Finnish adoptive family study of schizophrenia. Yale J Biol Med. 1985;58:227–237.
