Τα πιστεύω είναι «πυρηνικές» κατασκευές οι οποίες είναι φύσει ανεξάρτητες (π.χ. Είµαι ευάλωτος, Είµαι κατώτερος κλπ) και εκλαµβάνονται ως αλήθειες για τον εαυτό και τον κόσµο. Οι πεποιθήσεις είναι εξαρτηµένες (κατασκευές) για τον εαυτό (π.χ. το να έχω κακές σκέψεις σηµαίνει ότι είµαι κακό άτοµο) και εκφράζονται µε προτάσεις του τύπου «αν…τότε».
Οι σκέψεις (thoughts, cognitions, thinking) αποτελούν σημαντικούς παράγοντες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Αυτός είναι και ο λόγος που εξετάστηκαν από πολλούς ψυχολόγους, καθώς κάθε δυσλειτουργική σκέψη μπορεί να οδηγήσει στη λήψη μιας λανθασμένης απόφασης αλλά και να προκαλέσει μια σωρεία αρνητικών συναισθημάτων.Σύμφωνα με τη Γνωσιακή προσέγγιση, η ύπαρξη δυσλειτουργικών σκέψεων και πεποιθήσεων στο άτομο ασκούν καταστρεπτική επίδραση στη συμπεριφορά και στα συναισθήματά του με αποτέλεσμα να το καθηλώνουν σε μια κατάσταση αναποφασιστικότητας. Μέσω της γνωστικής αναδόμησης, της αλλαγής δηλαδή αυτών των λανθασμένων «γνωστικών σχημάτων» με λειτουργικούς και ορθολογικούς τρόπους αντιμετώπισης των πραγμάτων, το άτομο μπορεί να ξεπεράσει τα προβλήματα που το ταλαιπωρούν.
Επιγραμματικά, η βελτίωση της διαδικασίας λήψης απόφασης, σύμφωνα με αυτή τη θεωρητική προσέγγιση, επιτυγχάνεται μέσω των ακόλουθων βημάτων:
α) Αναγνώριση του λανθασμένου τρόπου σκέψης
β) Αντιμετώπισή του μέσω της κατάλληλης μεθόδου, με στόχο την
γ) Αλλαγή και τη μετέπειτα
δ) Δράση.
Σύμφωνα με τη λογικοθυμική συμπεριφοριστική προσέγγιση (Rational-Emotive Behavior Therapy ή REBT) του AlbertEllis, οι συναισθηματικές δυσκολίες οφείλονται σε λανθασμένες και παράλογες δοξασίες οι οποίες μπορούν να αλλάξουν με τον έλεγχο των λογικών διεργασιών (λογικής σκέψης). Οι άνθρωποι δεν ενοχλούνται τόσο από τα ίδια τα γεγονότα ή τα πράγματα του περιβάλλοντος τους όσο από την εντύπωση που σχηματίζουν γι’αυτά. Οι σκέψεις είναι εκείνες που μπορούν να οδηγήσουν το άτομο σε εσφαλμένη και παράλογη αντιμετώπιση των καταστάσεων.
Ο Ellis υποστήριζε πως ο άνθρωπος που σκέφτεται λογικά είναι ευτυχισμένος και επαρκής. Όταν όμως σκέφτεται παράλογα είναι δυστυχής, επειδή οι παράλογες και δυσλειτουργικές του σκέψεις είναι η αιτία που οδηγεί στις ψυχολογικές διαταραχές και σε συναισθηματικά προβλήματα όπως το άγχος, η κατάθλιψη, ο θυμός και οι ενοχές. Όταν υπάρχει συναισθηματική διαταραχή θα υπάρχει μοιραία και παράλογη σκέψη. Για να γίνει και πάλι ο άνθρωπος ευτυχισμένος, πρέπει να υπάρξει αλλαγή και αναδιοργάνωση των αρνητικών και αυτοκαταστροφικών σκέψεων και συναισθημάτων του.
Πώς υιοθετούνται οι Δυσλειτουργικές σκέψεις και Πεποιθήσεις?
Οι εν λόγω παράλογες ιδέες μαθαίνονται από το οικογενειακό περιβάλλον αλλά ενισχύονται και από την κοινωνία. Αν λοιπόν οι συμπεριφορές αυτές διδάσκονται μπορούν με τον ίδιο τρόπο και να διαγραφούν. Ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει πεποιθήσεις αλλάζοντας τις σκέψεις του και σκεπτόμενος ορθολογικά. Αν το πετύχει αυτό τότε η συμπεριφορά του μεταβάλλεται καθώς και η συναισθηματική του διαταραχή.
Πώς το Στρες συνδέεται με τις Δυσλειτουργικές Πεποιθήσεις?
Το αντιλαμβανόμενο στρες συνδέεται άμεσα με τις δυσλειτουργικές σκέψεις που αναπτύσσει ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, καθώς η γνωστική εκτίμηση-αξιολόγηση παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία αυτών. Όπως είχε επισημάνει και ο ρωμαίος φιλόσοφος Επίκτητος δυο χιλιάδες χρόνια πριν «οι άνθρωποι δεν διαταράσσονται από αυτά καθ΄ αυτά τα γεγονότα αλλά από την αντίληψη που έχουν γι’ αυτά». Ο Lazarus συμφώνησε στην άποψη αυτή υποστηρίζοντας ότι, οι αξίες- γνωσίες , οι πεποιθήσεις και οι στόχοι-δεσμεύσεις κάποιου θα επηρεάσουν το πώς αυτός ερμηνεύει μια κατάσταση και ως εκ τούτου τα συναισθήματα που θα βιώσει.
Η συναισθηματική διαταραχή και το στρες προκύπτει όταν ο άνθρωπος προστάζει και επιμένει ότι πρέπει να ικανοποιηθούν οι επιθυμίες του. Έχει την απαίτηση να επιτύχει ο ίδιος σε σημαντικά επιτεύγματα και να χαίρεται την επιδοκιμασία των άλλων. Επιμένει να του φέρονται δίκαια και ηθικά ή ακόμα θέλει ο κόσμος να είναι πιο ευχάριστος απ’ ότι είναι συνήθως. Αποδίδει μεγάλη σημασία σε αυτά που σκέφτονται οι άλλοι για τον ίδιο και επιθυμεί να τον επιδοκιμάζουν και να τον αγαπούν. Μια πιο λογική στάση ωστόσο θα μπορούσε να διατυπωθεί λεκτικά ως εξής: «Είναι ευχάριστο, αλλά όχι απαραίτητο να με αποδέχονται και να με αγαπούν οι άλλοι. Είναι προτιμότερο να κερδίσω τον αυτοσεβασμό μου παρά την αποδοχή των άλλων». Άλλα παραδείγματα δυσλειτουργικών σκέψεων θα μπορούσαν να είναι τα εξής: «Πρέπει να είμαι πάντα ικανός-ή σε όλα, επαρκής, και να επιτυγχάνω σε όλους τους τομείς της ζωής μου», «Το παρελθόν μου είναι ιδιαίτερα σημαντικό και καθορίζει τα τωρινά μου συναισθήματα και συμπεριφορές». Οι παραπάνω σκέψεις θα μπορούσαν να αντικατασταθούν με άλλες πιο λογικές όπως : «Η αξία είναι ένα έμφυτο χαρακτηριστικό που το έχουν όλοι οι άνθρωποι και δεν εξαρτάται από τις επιδόσεις μας», «Το παρελθόν δεν μπορεί να έχει καθοριστική δύναμη πάνω μας αν δεν του το επιτρέψουμε εμείς. Εδώ και τώρα μπορούμε να πάρουμε αποφάσεις ή να κάνουμε επιλογές που να αλλάξουν τη ζωή μας».
Οι γνωστικές διεργασίες παίζουν σημαντικό ρόλο στην ψυχοπαθολογία όσο αφορά τις δυσλειτουργικές αυτοαξιολογήσεις και ειδικότερα την αντίληψη χαμηλής αυτεπάρκειας που έχει ένα άτομο για τον εαυτό του ή την αντίληψη ανεπάρκειας. Στην αντίληψη ανεπάρκειας, το άτομο αισθάνεται ότι δεν μπορεί να εκτελέσει τις απαραίτητες εργασίες ούτε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας περίστασης. Έτσι σύμφωνα με την κοινωνικογνωστική θεωρία του Bandura, η αντίληψη ανεπάρκειας παίζει κεντρικό ρόλο στο άγχος και την κατάθλιψη. Το αίσθημα της αυτοεκτίμησης είναι ίσως το σημαντικότερο εφόδιο για μια ήρεμη και καλή ζωή. Είναι μια στάση που επιτρέπει στους ανθρώπους να έχουν θετική και ρεαλιστική εικόνα του εαυτού τους και των καταστάσεων. Οι έχοντες το αίσθημα της αυτοεκτίμησης – αυτοαποτελεσματικότητας εμπιστεύονται τις ικανότητες τους, έχουν μια γενική αίσθηση ελέγχου στη ζωή τους και πιστεύουν στην εκπλήρωση των ρεαλιστικών στόχων και προσδοκιών τους.
Η ουσία της γνωστικής θεραπείας, που επικεντρώνεται στη γνωσιακή αναδόμηση, είναι να οδηγήσει τον ασθενή προς μια πιο σωστή αντίληψη για τον κόσμο και τα γεγονότα. Στο σύνολο της περιλαμβάνει έναν αριθμό διαφορετικών θεραπευτικών διαδικασιών από τροποποίηση συναισθηματικών αντιδράσεων και χαλάρωσης (πχ τεχνικές χαλάρωσης για τη διαχείριση του άγχους) μέχρι γνωσιακή αναδόμηση (γνωσιακή θεραπεία).
Τα κύρια χαρακτηριστικά της γνωσιακής ψυχοθεραπείας είναι τα κάτωθι:
1) Η θεραπεία τείνει να είναι μικρής διάρκειας (λιγότερες από 20 συνεδρίες).
2) Η προσοχή επικεντρώνεται σε τρέχοντα προβλήματα.
3) Ο ασθενής ενθαρρύνεται να εκτελεί μια αυτοπαρατήρηση των σκέψεων και συμπεριφορών του (λειτουργική ανάλυση). Στα πλαίσια αυτά αναθέτονται στον ασθενή εργασίες για το σπίτι.
4) Η θεραπεία είναι δομημένη και ακολουθεί ένα προσχεδιασμένο σχήμα ανάπτυξης.
5) Ασθενής και θεραπευτής συμφωνούν σχετικά με τους στόχους της θεραπείας .
6) Η θεραπεία στοχεύει να αναπτύξει ο συμβουλευόμενος τον έλεγχο πάνω στα δικά του προβλήματα και συμπεριφορές.
Η προσπάθεια του ψυχοθεραπευτή σε συνεργασία με τον συμβουλευόμενο αποβλέπει στο να αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο τον παράλογο εσωτερικό του διάλογο και να τον αντικαταστήσει με πιο λειτουργικές σκέψεις που θα του προσφέρουν την ποιότητα ζωής που αναζητά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Wells, A. (1997). Cognitive Therapy of Anxiety Disorders: A Practice Manual and Conceptual Guide. England: Willey & Sons.
2. Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International University Press.
3. Μαλικιώση-Λοίζου, Μ. (2012). Συμβουλευτική ψυχολογία. Αθήνα : Εκδόσεις Πεδίο, σελ.219-225
4. Lazarus, R. S and Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer.
5. Lawrence, A.P and Oliver, P.J. (2001). Θεωρίες Προσωπικότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Δαρδάνος, σελ.555-557
6. Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for the internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs, 90 (1), 1-28.
7. Phares, E. J. (1987). Locus of control. Στο R. J. Corsini (Ed.), Concise encyclopedia of psychology. New Work : Wiley.
8. Strickland, B. R. (1978). Internal-external expectancies and health related behaviors . Journal of Consulting and Clinical psychology , 6, 1192-1211.
9. Dahl, A.D. (2010). The relationship between cognitive ability, emotional intelligence and negative career thoughts: a study of career-exploring adults.
10. Burns, D. D. (1997). Αισθανθείτε καλά! (Γ. Σίμος Επιμ. Έκδ., Μ. Χήρα Μτφ.). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. (Τίτλος πρωτοτύπου: Feeling Good. Έτος πρωτότυπης έκδοσης: 1980).
11. Beck, J.S. (2006). Εισαγωγή στη Γνωστική Θεραπεία. Αθήνα: Πατάκης
12. George, F. (2000). Encyclopedia of stress. Volume 1.
